هر ساختمان باید پارامترهای مشخصی داشته باشد که یکی از مهمترین آن‌ها پنجره‌ها هستند. پنجره در معماری سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد و کافی است کمی به آثاری که ساختمان‌ها قدیمی باقی‌مانده نگاه بیندازید و به‌راحتی می‌توانید متوجه توجه ویژه ایرانیان به طراحی پنجره‌ها شوید. اگر بخواهیم کمی عمیق‌تر به موضوع تاریخچه پنجره بپردازیم، باید به زمانی بازگردیم که انسان‌ها برای اولین‌بار سکونتگاه‌های دائمی ساختند.
همه ما می‌دانیم که پنجره یک از ارکان اصلی در همه ساختمان و همه سبک‌های معماری است و هیچ سازه‌ای روی سطح زمین عموماً بدون درنظرگرفتن پنجره، ساخته نمی‌شود. خود واژه پنجره نیز تاریخچه جالبی دارد. این کلمه از زبان سانسکریت وارد زبان فارسی شده است. Pinjira در زبان سانسکریت به معنای قفس بوده و طبق تحقیقات، احتمالاً این واژه از قرن چهارم به بعد به شکل عامیانه در زبان فارسی برای دریچه‌های مشبکی که در ساختمان‌ها وجود داشته، به کار می‌‌رفته است.
انواع پنجره در معماری ایرانی اسامی مختلفی دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به ارسی، پاچنگ یا داراَفرین اشاره کرد. با ما در ادامه مطلب همراه باشید تا اطلاعات کامل‌تری در مورد دلایل استفاده از پنجره در معماری ایرانی و انواع آن را در اختیارتان قرار دهیم.
دلایل اهمیت پنجره در معماری سنتی ایرانی
اگر دقت کنید تمام سازه‌های به‌جای‌مانده تحت عنوان ساختمان‌های تاریخی در ایران، عموماً دارای پنجرههایی مشبک و رنگی هستند. بیش‌تر این ساختمان‌ها مربوط به دوره‌های پس از ورود اسلام به ایران هستند، اما به‌طورکلی پنجره در معماری سنتی ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد که می‌توان از جهات مختلف آن را بررسی کرد.
پنجره؛ راهی برای استفاده از نور روز
پیش‌ازاین که برق یا لامپ‌ها وجود داشته باشند، زندگی انسان به شکل امروزی نبود و منبع‌های روشنایی محدود به آتش و شمع‌هایی بودند که در جای‌جای خانه قرار می‌گرفتند. می‌توان مهمترین دلیل اهمیت پنجره در معماری سنتی ایرانی را استفاده بهینه از نور روز برای انجام کارهای روزمره دانست. در واقع جنبه کاربردی پنجره‌ها را می‌توان دلیل خوبی برای اهمیت آن‌ها دانست.
اگر کمی در کتاب‌های تاریخی و سفرنامه‌هایی که نویسنده خارجی در مورد ایران نوشته‌اند، جستجو کنید، شاهد خواهید بود که تعاریف زیادی از تفاوت‌های شکل و نوع طراحی پنجره در ایران با نقاط دیگر جهان عنوان کرده‌اند. پنجره‌ها عموماً در کشورهای اروپایی به‌صورت چندین پنجره کوچک طراحی می‌شدند، درحالی‌که در معماری ایرانی عموماً پنجرههایی بزرگ و یکپارچه‌ای طراحی شده بودند که به کمک چند قاب چوبی از هم جدا می‌شدند.
مفاهیم نمادین و دینی برای پنجره
پس از ورود اسلام به ایران، معماری ایرانی دچار تحول بزرگی شد و همان گونه که از ساختمان‌های قدیمی پیدا است، بیش‌تر پنجره‌های مشبک با قاب‌های چوبی و شیشه‌های رنگی روی کار آمدند. همه اینها به دلیل جایگاه ویژه نور در دین اسلام است. نور در اسلام در واقع مظهر پاکی و نظافت است و همین موضوع روی معماری خانه‌های ایرانی هم اثرگذار بوده است.
در واقع پنجره باتوجه‌به این باور طراحی شده‌اند که نهایت نور خورشید را در طول روز وارد خانه کنند تا محیط خانه از آلودگی‌های پاک شود. همچنین در اسلام پنجره و نوری که از آن وارد می‌شود به‌عنوان نمادی از تعالی و گرایش به سمت خدا شناخته می‌شود.
البته که پیش از ورود اسلام به ایران هم پنجره در ساختمان‌ها جایگاه ویژه‌ای داشت. در آیین میترائیسم و دین زرتشتی هم از پنجره و نوری که از آن وارد می‌شود برای طرحی سازه‌های مختلف با ماهیت‌های متفاوت استفاده می‌کردند. برای مثال برای ساختمان‌های پادشاهی و مکان‌هایی که قرار بود اشراف در آن رفت‌وآمد داشته باشند، از پنجرههایی استفاده می‌شد که حالت نور و سایه‌ای در محیط داخلی ایجاد کنند.
انواع پنجره در معماری ایرانی
انواع پنجره در معماری ایرانی را می‌توان باتوجه‌به کاربردهای هر یک از هم تشخیص داد. بحث کاربرد پنجره باعث شد تا نوع‌های مختلفی از آن ایجاد شوند که هر یک قابلیت‌های خاص خود را دارند.
1. پنجره‌های ارسی
احتمالاً نام این پنجره را بسیار شنیده باشید. در واقع ارسی یکی از معروف‌ترین انواع پنجره در معماری ایرانی است که شهرت جهانی دارد. ارسی‌ها متشکل از یک قاب چوبی و لنگه‌های پنجره بودند که این لنگه‌ها بعضی مواقع از بالا و بعضی مواقع هم از طرفین باز و بسته می‌شدند. به‌علاوه از نظر ابعاد تقریباً می‌توان ارسی را بزرگ‌ترین نوع پنجره در معماری ایرانی دانست.
ارسی عموماً با استفاده گره‌های چوبی متعدد و الگوهای هندسی و شیشه‌های رنگی ساخته می‌شدند. زیبایی و ظرافت در ساخت این پنجره اهمیت زیادی دارد و عموماً استادکارهای حرفه‌ای ارسی‌ها را تولید می‌کنند.
2. پنجره جامخانه
استفاده از گنبدهای بزرگ و کوچک را به‌راحتی می‌توانید در معماری ایرانی ببینید. در مناطق گرمسیر خانه‌ها عموماً دارای گنبدهای کوچکی بودند که برای تهویه محیط داخل خانه طراحی شدند. جالب است بدانید که روی این گنبدها، پنجره‌های تعبیه می‌شدند که اجازه ورود نور و هوا به محیط داخل را می‌دادند. همچنین در فصل‌های سرد سال برای پیشگیری از ورود هوای سرد، این پنجره‌ها را با کمک جام‌های مخصوصی می‌پوشاندند. همین موضوع هم باعث شده تا این نوع پنجره را با نام جامخانه بشناسیم.
3. پنجره شباک
استفاده از این نوع مانند ارسی‌ها یا پنجره جامخانه آن‌چنان در معماری ایرانی رواج نداشت، اما بازهم می‌توان در برخی از ساختمان‌های قدیمی کاربرد آن را دید. این پنجره به شکل شبکه‌ای و با الگوهای مشخصی طراحی شده بود که امکان عبور آزادانه نور و هوا را می‌داد. به‌علاوه که امکان مشاهده فضای بیرونی خانه هم از طریق این پنجره وجود داشت.
4. پنجره روزن
در کاروان‌سراها، مساجد و مدارس قدیمی عموماً از این نوع پنجره استفاده می‌کردند. عموماً پنجره روزن کاربردی زیباشناختی آن‌چنانی نداشت و تنها به‌منظور ورود نور و هوا تعبیه می‌شد. محلی که برای این پنجره در نظر می‌گرفتند، عموماً در بالاترین نقطه دیوار یا حتی روی سقف‌ها بود. به‌این‌ترتیب از طریق این پنجره مشاهده بیرون امکان‌پذیر نبوده است.
استفاده از شیشه های رنگی در خانه های قدیمی
بخش بزرگی از شگفتی و زیبایی در معماری سنتی ایرانی را می‌توان مدیون استفاده از شیشه‌های رنگی و اشکال آن‌ها دانست. استفاده از این نوع شیشه‌های در معماری ایرانی اهمیت زیادی داشت و نه‌تنها در خانه‌ها، بلکه در عمارت‌های بزرگ و مساجد هم از این شیشه استفاده شده است. امروزه می‌توانید در مسجد نصیرالملک که در شهر شیراز واقع شده است، یکی از مثال‌های استفاده از شیشه‌های رنگی را مشاهده کنید.
نتیجه‌گیری:
نقش و اهمیت پنجره در معماری سنتی ایرانی، پیش از اسلام یا پس از آن بسیار پررنگ بوده است. به‌طورکلی در معماری ساختمان‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ای برای پنجره در نظر گرفته می‌شود. انواع پنجره در معماری ایرانی و اشکال متفاوت آن‌ها را در هیچ کشور دیگری نمی‌توان یافت؛ چرا که پنجره‌ای مانند ارسی تنها مختص به معماری ایرانی است.
