اگر بخواهیم سبک معماری خانه های ایرانی را به دوره های مختلف تقسیم کنیم بدون شک معماری دوره صفوی که از اصفهان متولد شد دوره اوج شکوفایی معماری بخصوص در زمینه شهرسازی محسوب خواهد شد. تا پیش از روی کار آمدن معماری اصفهانی که اغلب آن را با سبک معماری صفوی نیز می شناسند، سبک های معماری دیگر از جمله سبک پارسی، سبک پارتی ، سبک خراسانی ، سبک رازی و سبک معماری آذری وجود داشتند. اما آنچه امروزه بیش از هر چیزی به چشم می‍خورد و مورد توجه قرار می گیرد سبک معماری اصفهان است که در این مقاله بیشتر با آن آشنا خواهیم شد.
تاریخچه سبک معماری اصفهان
این سبک از اواسط قرن نهم ، پس از انتقال پایتخت به شهر اصفهان ، به روی کار آمد. شاه عباس صفوی برای اینکه مرکز جدیدی برای قدرت خود ایجاد کند تصمیم گرفت پایتخت ایران را از قزوین به اصفهان منتقل کند. برای متمرکز کردن قدرت سیاسی و نظامی ، او لازم دانست تا شهر اصفهان را بازسازی کند و به نوعی چهره رسمی تر و پایتخت تری به آن ببخشد. بعنوان یک مرکز قدرت ، شهر اصفهان در آن دوره هنوز شهرسازی نشده بود بنابراین شاه عباس به سادگی می توانست آن را به آن پایتختی که در ذهن داشت تبدیل کند. جایی که بتواند سه قدرت اصلی حکومت خود را یک جا جمع کند که این اتفاق در میدان نقش جهان افتاد:
- قدرت مذهبی که در مسجد شاه و مسجد شیخ لطف الله به تصویر کشیده شد.
- قدرت بازرگانی که بازار بزرگ اصفهان نشانگر آن است.
- و قدرت پادشاهی که می توان آن را در کاخ عالی قاپو که در کنار دو قدرت دیگر در میدان نقش جهان اصفهان قرار گرفته دید.
سبک معماری که به معماری اصفهان مشهور شد پس از دوره صفوی یعنی در دوره زندیه ، افشار و اوایل قاجار نیز همچنان باقی ماند. اما با روی کار آمدن سلسله قاجاریه در قرن دوازدهم و دنبال کردن معماری مدرن تر که اغلب به تقلید از معماری غرب بوجود آمده بود، کم کم معماری اصفهان یا معماری صفوی از دور خارج شد. هرچند امروزه همچنان در اغلب مواقع معماری ایرانی را با این سازه ها و سبک می شناسند.
معماری اصفهان با ساخت کاخ ها و سپس مساجد آغاز شد. کاخ ها برای اقامت شاهان و مساجد برای گردهم آمدن مردمان عادی. پس از آن این سبک معماری به یک مجموعه شهری که شامل مسجد ، مدرسه ، کاروانسرا ، حمام و بازار می شد تبدیل شد. به نوعی مرکزیت شهر با این کار مشخص می شد. این الگو را می توان در بسیاری از شهرها از جمله اصفهان و یزد مشاهده کرد. اگرچه در برخی از این شهرها برخی از ابنیه دیگر وجود ندارند اما می توان در کنار بازار بزرگ شهرها مسجد ، مدرسه و حمام نیز دید.
ویژگی های سبک معماری اصفهانی
- استفاده از قوس ، گنبد و طاق
- استفاده از خطوط شکسته
- کاشی کاری های رنگارنگ
- پلان های مستطیلی و ساده
- تزیینات گچبری و آرایه های آجری
- نقاشی های دیواری
- گنبد های دوپوسته
- نورپردازی با رعایت سنت درون گرایی در بناهای ایرانی
5 نمونه سبک معماری اصفهانی
همانطور که از نامش پیداست مشخص است که اغلب ساختار های مشهور معماری اصفهان را می توان در شهر اصفهان یافت. با این حال معماری معروف به معماری اصفهان یا صفوی در سایر شهرها نیز یافت می شود. در اینجا به معرفی 5 نمونه مشهورترین این بنا ها می پردازیم.
مسجد شیخ لطف الله
مسجد شیخ لطف الله یکی از مشهورترین مساجد ایران است که به سبک معماری اصفهان ساخته شده است. این مسجد در بخش شرق میدان نقش جهان قرار گرفته و از ویژگی های مهم آن می توان به گنبد آن که در ارتفاع 12 متری قرار گرفته اشاره کرد. از دیگر ویژگی های معماری سبک اصفهان که در این سازه به چشم می خورد کاشی کاری ها و طرح های اسلیمی آبی رنگی است که شکوه و جلال خاصی به این بنا بخشیده است. مسجد شیخ لطف الله در اصل برای استفاده خصوصی شاه ساخته شده بود ، به همین دلیل است که نسبت به مسجد امام کوچک تر است و هیچ مناره ای ندارد.
کاخ عالی قاپو
کاخ عالی قاپو در ضلع غربی میدان نقش جهان و روبروی مسجد شیخ لطف الله ساخته شده است. این کاخ شش طبقه دارد و ارتفاع آن 48 متر است. هر طبقه با ویژگی خاصی ساخته شده که در آن ها می توان سبک معماری اصفهانی را نیز دید. از جمله دیوار نگاره های رضا عباسی که شامل تصاویری از حیوانات، نقوش پرندگان و گل ها می شود. این نوع تزیینات و ریزه کاری ها با روی کار آمدن معماری اصفهانی رونق گرفت و در بسیاری از ساختارهای این دوره و حتی دوره های بعد نیز به چشم می خورد.
مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان
همانطور که به آن اشاره شد سبک معماری اصفهان فقط در این شهر دیده نمی شود. نمونه آن در شهر کاشان در مسجد و مدرسه آقابزرگ به چشم می خورد. مسجد و مدرسه آقابزرگ یک مجموعه شامل دو بنا است که در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و این مجموعه را به سه بخش مسجد ، مدرسه و شبستان تقسیم کرده اند. از مشخصه های این مجموعه گنبد بزرگ آن است. برخلاف سایر بناهای گنبددار که گنبد آن ها به روی دیوار ساخته شده است، گنبد این بنا به روی مجموعه ای از ستون ها واقع شده است و از سه سمت دیوار ندارد. نقوش و طراحی های دیواری و گنبد دوپوسته این بنا از ویژگی های معماری اصفهانی در این ساختار هستند.
مجموعه وکیل شیراز
شیراز نیز یکی از شهرهایی است که در آن می توان بناهایی که ساختار اصفهانی یا معماری صفوی دارند را دید. یکی از مهم ترین ها در این شهر مجموعه وکیل شیراز است که شامل بازار ، حمام و مسجد می شود. بازار این مجموعه نیز به سبک سایر بازار هایی که در معماری اصفهان دیده می شود ساخته شده است. دالان های تو در تو و حجره های متعدد . همچنین قرار گرفتن حمام و مسجد در کنار این بازار بزرگ نیز یکی دیگر از ویژگی هاییست که از سبک معماری اصفهان الهام گرفته شده است.
بازار بزرگ اصفهان
بازار بزرگ اصفهان یکی از قدیمی ترین بازار های خاورمیانه است که می توان آن را از اولین بنا های ساخته شده به سبک معماری اصفهان دانست. چرا که در شکل گیری شهر اصفهان در دوره صفوی نقش مهمی داشته است. بازار بزرگ جایی بود که در گذشته بازرگانان در آن تردد می کردند و به داد و ستد می پرداختند. با رونق این کسب و کار بازار نیز وسعت بیشتری پیدا کرد و به بازار قیصریه مشهور شد. در دوره صفویه این بازار یکی از مجلل ترین مراکز خرید ایران به شمار می رفت که دیوار ها و سقف آن با جلال و شکوه خاصی تزیین شده بودند. نقاشی ها و گچبری ها از جمله مهم ترین ویژگی های معماری سبک اصفهانی به شمار می رفتند که به خوبی در این بازار بزرگ دیده می شود.
جمع بندی
دوره صفوی را شکوه رونق معماری و هنر در ایران می دانند. اگرچه تا پیش از آن نیز ساختار های و سبک های معماری دیگر وجود داشت که در نوع خود چشمگیر و مشهور بودند، اما معماری صفوی تحولی در شهرسازی ایجاد کرد و از آنجایی که این تحول از شهر اصفهان آغاز شد، این سبک معماری به سبک معماری اصفهان شهرت یافت. اگرچه در معماری مدرن امروز دیگر خبری از گنبد های رنگی و کاخ های پر از ستون دوره صفوی نیست اما همچنان تماشای این بنا های قدیمی و پر رمز و راز برای ایرانیان و سایر مردمان جهان لذت بخش است.
